11

 Onlara sor: Yaratılışta onlar mı daha kuvvetli yoksa yarattıklarımız mı? Gerçekten biz onları yapışkan bir çamurdan yarattık.

 (Onlara sor) zamir Mekke müşriklerine yahut âdemoğullarma gitmektedir.

"Yaratılışta onlar mı daha kuvvetli yoksa yarattıklarımız mı?” Yani anlatılan melekler, gök, yer, ikisinin arasındakiler, doğular, yıldızlar ve delici ateş topları mı? Emmen halakna'daki men akıllılar daha çok kabul edildiği içindir. Açıklanmadan mutlak oluşu, bu zikredilenlerden sonra gelmesi, em men adedna (yoksa saydıklarımız mı?) okunuşu ve "gerçekten biz onları yapışkan bir çamurdan yarattık” kavli de bunu (akıllıların gâlip olduğunu) göstermektedir. Çünkü bu, insanlarla bunları ayırmaktadır, bunlarla bunlardan öncekileri değil, Meselâ Âd ve Semûd kavimleri gibi. Bir de maksat âhireti ispat etmek ve imkânsızlığını reddetmektir. Bu konudaki durum onlara ve onlardan öncekilere göre birdir. Âhiretin ispatı da şöyledir: Bunun imkânsızlığı ya maddenin ve onların esas maddesinin yeniden oluşmayı kabul etmemesidir. Onların maddesi de yapışkan çamurdur, bu da bir miktar suyun toprağa ilave edilmesinden oluşmuştur. Bu ikisi ise olduğu gibi durmaktadır, daha sonraki birleşmeyi kabul edecek durumdadır. Şunu iyice bilmişlerdir ki, ilk insan yapışkan çamurdan doğmuştur. Bu da ya âlemin sonradan olduğunu veyahut Âdem kıssasını itiraf etmelerindendir. Ve şunu da görmüşlerdir ki, birçok hayvan çiftleşme olmadan doğmuştur. Öyleyse kendilerinin de bu şekilde yeniden yaratılacaklarını câiz görmeleri lâzım gelir.

Ya da âhiretin imkânsızlığı bunu yapanın güçsüz olmasındandır. Hâlbuki bu şeyleri yaratmaya gücü yetenin, bunlara nisbetle hiç mesabesinde olan şeyleri yaratmaya da gücü yeter. Kaldı ki, başlangıçları da ondan (yapışkan çamurdan)dır. Allah'ın kudreti de zatından gelmektedir, o da değişmez.