225

Allah sizi yeminlerinizdeki lağivden dolayı sorumlu tutmaz. Fakat kalplerinizin kazandığından dolayı sizi sorumlu tutar. Allah Gafûrdur, Halimdir.

Bu âyete dair açıklamalarımızı dört başlık halinde sunacağız:

1- Lağv'in Anlamı:

Lağiv konuşmada gerek olmayan yahut kendisinde hayır bulunmayan veya günahı, iyilikleri boşa çıkartan bir söz söylemek anlamındadır olan mastardır. Hadîs-i şerîfte şöyle denilmektedir: "Cuma gününde İmâm hutbe okur iken arkadaşına: Dinle, dediğin vakit sen de lağv etmiş olursun (Leğavte)." Buhârî, Cumua 36; Müslim, Cumua 12; Ebû Dâvûd, Salât 229; Tirmizî, Cumua 16; Nesâî, Cumua 22, îydeyn 21; İbn Mâce, İkame 86: Muvatta’', Cumua 6; Dârimî, Salât 195; Müsned, II, 244, 272. Ebû Hüreyre'nin söyleyişinde ise bu "leğayte" şeklindedir. Şair der ki:

"Nice hacı kafilesi vardır ki lağvetmekten ve

Çirkin söz söylemekten uzaktır, konuşmuyor."

Bir başka şair de şöyle demektedir:

"Söylediğin boş bir söz (lağiv) dolayısıyla muaheze olunmazsın

Eğer sen kararlı bir şekilde bağlanmayı kastetmezsen."

2- İlim Adamlarının Lağiv Yemini ile İlgili Görüşleri:

İlim adamları hangi yeminin lağiv yemini olduğu hususunda farklı görüşlere sahiptir. İbn Abbâs der ki: Bu, kişinin söz arasında ve konuşurken, acele ederken yemin kastı olmaksızın: "Hayır vallahi, evet vallahi" demesidir. el-Mervezî der ki: İlim adamlarının ittifakla lağiv diye kabul ettikleri lağiv yemini kişinin: "Hayır vallahi, evet vallahi" sözlerini yemin kastı gütmeksizin, yemin etmek istemeksizin söz ve konuşması sırasında bunları söylemesidir.

İbn Vehb, Yûnus'tan o İbn Şihab'tan rivâyet ettiğine göre Urve, İbn Şihab'a şunu anlatmış: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın zevcesi Hazret-i Âişe dedi ki: Lağiv yeminleri tartışırken, ciddi olmayıp şakalaşırken ve kalpten kasıt güdülmeksizin söz söylerken yapılan yeminlerdir. Buhârî'de de Hazret-i Âişe'den şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Yüce Allah'ın:

"Allah sizi yeminlerinizdeki lağivden dolayı sorumlu tutmaz" âyeti kişinin: "Hayır vallahi, evet vallahi" demesi hakkında nazil olmuştur. Buhârî, Eymân 14.

Bir görüşe göre ise lağiv, kişinin zanna dayanarak yemin etmesi ve durumun onun hilafına olmasıdır. Bunu Mâlik söylemiştir. İbnu'l-Kasım bu görüşü Mâlik'ten nakleder. Seleften bir grup da bu şekilde açıklamıştır.

Ebû Hüreyre der ki: Kişi ancak öyle zannettiği birşeye dair yemin eder de o şey zannettiği gibi değilse işte bu yemini lağiv yemini olup bundakeffaretyoktur. Buna yakın bir açıklama İbn Abbâs'tan da rivâyet edilmiştir.

Rivâyet edildiğine göre; bir topluluk Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın huzurunda karşılıklı olarak birbirlerine söz söylüyor ve ok atışı yapıyorlardı. Onlardan birisi: Yemin olsun ben isabet ettim ve sen ey filan sen hedefi tutturamadın diye yemin etti. Ancak durumun böyle olmadığı ortaya çıktı. Bu sefer (diğer) adam dedi ki: Ey Allah'ın Rasulü, bu yalan yere yemin etmiş oldu. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: "Atıcıların yeminleri lağivdir, onların yeminlerinde bozma olmaz, keffaret de sözkonusu değildir."

Muvatta’''da Mâlik şöyle demektedir: Bu hususta işittiğim en güzel açıklama şudur: Lağiv; kişinin böyle olduğundan emin olduğu daha sonra bunun hilafına olduğunun anlaşılması ile ilgili yaptığı yemindir, bunda keffaret yoktur. Bir kimse birşey hakkında yemin edip de o yemininden kendisinin günahkâr olduğunu, yalancı olduğunu biliyor ve bu yemini herhangi bir kimseyi razı etmek yahut bir mahluka karşı özür beyan etmek veya herhangi bir malı haksızca almak için yapıyor ise bu, keffaretin sözkonusu olamayacağı kadar büyük bir yemindir. Muvatta’', Nüzûr 9. Keffaret ancak kişi için yapılması mubah olan birşeyi yapmamaya dair yemin eden, sonra da o işi yapan kimseye veya yapmaya dair yemin edip de sonradan yapmayan kimseye düşer. Mesela, elbisesini on dirheme satmamak üzere yemin etse sonra da böyle bir pahaya satsa veya kölesini döveceğine dair yemin edip sonra da onu dövmemesi gibi.

İbn Abbâs'tan -ondan eğer sahih olarak gelmişse- şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Lağiv yemini kızgın iken yemin etmendir. Tavus da böyle demiştir. İbn Abbâs, Resûlüllah (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın: "Gazap halinde yemin yoktur" dediğini rivâyet etmiştir. Bu hadisi Müslim rivâyet etmiştir. el-Heysemî, Mecmau'z-Zevâid, IV, 186'da: Taberânî, el-Evsat'ta rivâyet ettiğini zikretmektedir.

Saîd b. Cübeyr der ki: Lağiv yemini haramı helal kılmaktır. Mesela kişi: Eğer ben bu işi yaparsam malım bana haram olsun. Helal birşey de bana haram olsun, demesi gibi. Mekhul ed-Dımeşkî de Mâlik de böyle demiştir. Zevce hakkında böyle birşey söylenirse o takdirde kadının ona haram olması sözkonusudur, ancak kalbiyle onu istisna etmesi hali bundan müstesnadır.

Lağiv yemini masiyet yeminidir, de denilmiştir. Said b. el-Müseyyeb, Ebubekir b. Abdurrahman ile ez-Zübeyr'in oğulları Urve ve Abdullah da böyle demiştir. Mesela bir kimse şarap içeceğine yahut akrabalık bağını keseceğine dair yemin etse, bu yeminini yerine getirmesi, yapmayı yemin ettiği masiyeti işlememesidir. Onun için keffaret de yoktur. Bu konudaki delilleri ise Amr b. Şuayb'ın babasından, onun da dedesinden naklettiği şu Hadîs-i şerîftir. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Her kim birşeye dair yemin etse, daha sonra ondan başkasının ondan hayırlı olduğunu görse onu terketsin. Onu terketmesi o yeminin keffaretidir." Bu hadisi İbn Mâce Sünen'inde rivâyet etmiştir. Nesâî, Eyınan 16; İbn Mâce, Keffârât 7; Aynı manada ve yakın lâfızlarla: Müslim, Eymân 15-18. Yine Maide Sûresi'nde (5/89. âyetin tefsirinde) buna dair açıklamalar gelecektir.

Zeyd b. Eslem dedi ki: Lağiv yemini, kişinin kendi hakkındaki bedduasıdır: Allah gözümü kör etsin, Allah malımı yok etsin, yahudi olayım, müşrik olayım, demesi gibi. Böyle birşey söyleyen kimsenin bu yemini lağivdir.

Mücâhid der ki: Burdaki yemin, alışveriş yapan iki kişiden birisinin: Allah'a yemin ederim bu fiyata sana satmıyorum, deyip öbürünün de: Allah'a yemin ederim ben de bu fiyata satın almıyorum demesi gibidir.

en-Nehaî der ki: Bir kişi birşeyi yapmamak üzere yemin etse sonra da unutarak yapsa (bu yemini lağiv yeminidir).

Yine İbn Abbâs ve ed-Dahhâk der ki: Lağiv yemini keffaret olunan yemindir. Yani yeminin keffareti yerine getirildiği takdirde o yemin düşer ve artık o boş olur (leğv). Allah onun keffaretini yapıp da daha hayırlı olana dönüşü dolayısıyla sorumlu tutmaz.

İbn Abdi’l-Berr lağvin mukreh (zorlanan, ikrah altında bulunan) kimsenin yaptığı yemindir diye bir görüş nakletmektedir. İbnu'l-Arabî der ki: Unutkanlıkla yemin etmenin lağiv olduğunda bir şüphe yoktur. Çünkü bu yemin kişinin maksadı hilafına gelmiştir. O bakımdan bu yemin katıksız lağv (boş) yemindir.

Derim ki: Mukrehin yemini de bunun mesabesindedir. İleride yüce Allah'ın izniyle Nahl Sûresi'nde (İ6/106 âyet 14. başlıkta) gelecektir. İbnu'l-Arabî der ki: Lağiv yemini masiyet yeminidir, diyenlerin sözü batıldır. Çünkü masiyeti terketmek üzere yemin eden kimsenin yemini, ibadet olarak akdolur. Masiyet işlemek üzere yemin eden kimsenin yemini ise masiyet olarak akdolur.

Ve böyle bir kimseye: Bu yapmayı yemin ettiğin şeyi yapma ve keffarette bulun, denilir. Şayet o fiili yapmaya kalkışacak olursa, bunun için ve yeminini yerine getirdiği için günahkâr olur. İnsanın kendi aleyhine beddua etmesidir. Eğer böyle olmazsa başına bu gelsin diyenin yeminidir, diyenlerin görüşüne gelince, keffaret hususunda bu, boş bir sözdür. Fakat maksat olarak yapılırsa akdolur, mekruhtur. Belki de bundan dolayı sorumlu tutulmaz. Çünkü Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Kimse kendi aleyhine beddua etmesin. Olur ki o anda Allah kendisinden kim birşey isterse mutlaka o şeyi kendisine vereceği bir ana tesadüf eder." Benzer ifadelerle: Müslim, Zühd 74 no'lu uzunca hadisin bir bölümü.

Lağiv yemini kızgınlık halinde yapılan yemindir, diyenin sözüne gelince, bunu da Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'ın kızgın iken Eş'arîleri taşıyacak binek vermeyeceğine dair yemin etmesi, sonra da onları taşıyacak binekler verip yemininin keffaretini ödemesi reddeder. İleride bu husus Tevbe Sûresi'nde (9/92. âyet 4. başlıkta) gelecektir.

İbnu'l-Arabî der ki: Bu, keffareti ödenmesi gereken yemindir, diyenlerin görüşüne gelince; bunun nakledilegelen bir dayanağı yoktur. İbn Atiyye de bu açıklamayı zayıf görmüş ve şöyle demiştir: Yüce Allah lağiv yemininden sorumluluğu mutlak olarak kaldırmıştır. O halde bu yeminin gerçek mahiyeti, onda herhangi bir günah ve keffaret bulunmadığıdır. Yeminlerde sorumluluk ise ğamûs ve masbûra Ğamûs Yemini: Yemin çeşitlerinden biri olup, kişinin kasdî olarak yalan yere Allah adına yemin etmesidir. Masbûre yemini: Kişinin gereğini yerine getirmekle yükümlü tutulduğu yemindir. (İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, III, 8) yemini ile keffaret gerekir ve keffarette bulunmayı terkettiği yeminler dolayısıyla âhiretteki ceza ve sorumluluk sözkonusu olur. Dünyada da keffarette bulunmaya mecbur etmekle cezalandırılması sözkonusudur. O bakımdan keffareti gerektiren yemin olduğunu söylemek, zayıf bir görüştür. Çünkü böyle bir yeminde sorumluluk gerçekleşmektedir. Bu sorumluluğun yalnızca âhirette olacağını ve bunu âhirete tahsis etmek ise bir tahakkümdür.

3- Yeminler:

Yüce Allah'ın:

"Yeminlerinizde" âyetindeki (yeminler anlamına gelen) "eyman": Yeminin çoğuludur. Arapçada aynı anlamda bir diğer kelime de "halfdir.

Aslı şudur: Araplar yeminleştiklerinde yahut akidleştiklerinde bunlardan herhangi birisi sağ elini öbürünün sağ eline (sağ elin ismi da: yemindir) verir idi. Daha sonra bu uygulama arttı nihayet hilf ve ahdin kendisine de yemin denilir oldu. Bunun bereket anlamına gelen "yumn" kelimesinden fail veznine getirilmiş (yemin haline sokulmuş) bir kelime olduğu da söylenmiştir.

Şanı yüce Allah ona bu ismi hakları koruduğundan dolayı vermiştir. Yemin kelimesinin müzekker ve müennesi bu şekildedir. Çoğulu ise: eyman ve eymun şeklinde gelir. Züheyr der ki:

"Bizden ve sizden yeminler (eymun) bir araya getirilir."

4- Sorumluluğu Gerektiren Yeminler:

Yüce Allah'ın:

"Fakat kalplerinizin kazandığından dolayı sizi sorumlu tutar" âyeti bir başka âyette yer alan şu âyete benzemektedir:

"Fakat bağlanmış olduğunuz yeminleriniz yüzünden sizi sorumlu tutar." (el-Maide, 5/89) Orada buna dair yeterince açıklamalar yüce Allah'ın izniyle gelecektir.

Zeyd b. Eslem der ki: Yüce Allah'ın:

"Fakat kalplerinizin kazandığından dolayı sizi sorumlu tutar" âyetinde kastedilen, kişinin: Ben bunu yaparsam müşrik olayım, demesidir. Yani burada bu yemin lağiv yeminidir, ancak kalbiyle ve ameliyle şirk koşmayı kararlaştırmış olması hali müstesnadır.

"Gafûrdur, Halimdir" sıfatları daha önce sözü geçen sorumluluğu kaldırmaya uygun düşmektedir. Çünkü bu, yumuşak davranma ve genişletmeyi gerektiren bir konumdur.