4

De ki: "Haber verin! Allah'tan başka kendilerine dua ettikleriniz yeryüzünde neyi yaratmışlar? Yoksa onların göklerde bir ortaklığı mı var? Bana gösterin. Eğer doğru söyleyenler iseniz. Bundan önce bir kitab yahut bilgiden bir eser var ise bana getirin."

Bu âyete dair açıklanvalarımızı beş başlık halinde sunacağız:

1- Allah'tan Başka Kendilerine Dua ve ibadet Edilen Varlıklar Hiçbir Şeyi Yaratmış Değillerdir:

"De ki: Haber verin. Allah'tan başka kendilerine dua ettikleriniz" Allah'tan başka kendilerine tapındığınız putlar ve O'na koştuğunuz ortaklar

"yeryüzünde neyi yaratmışlar?" Yani yeryüzünde bir şey yaratmışlar mıdır?

"Yoksa onların göklerde" göklerin yaratılmasında Allah ile birlikte sahib oldukları

"bir ortaklığı" bir payları

"mı var? Bana gösterin. Eğer doğru söyleyenler iseniz bundan" bu Kur'ân-ı Kerîm’den

"önce bir kitab yahut bilgiden bir eser var ise bana getirin."

2- Gaybı Bilmeye Yönelik Bazı Bilgiler ve Hükümleri:

"Yahut bilgiden bir eser var ise" anlamındaki âyette geçen: " sonra " elif" ile okunmuştur. İbn Abbâs peygamberden şöyle buyurduğunu nakletmektedir: "Bu daha önce Arapların yerde çizdikleri bir hattır." Bunu el-Mehdevî ve es-Sa'lebî zikretmişlerdir. İbnu’l-Arabî: Bu sahih değildir, demiştir. Hadis diye meşhur bir rivâyete göre, Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Peygamberlerden birisi çizgi çizerdi. Kimin hattı uygun düşerse, işte o (uygun düşmüş olduğundan mubahtır)." Müslim, IT 381, IV, 1749; Ebû Davud, I, 244, IV, 16; Nesâî, III, 16; Müsned, V, 447, 448. Ancak bu da sahih değildir.

Derim ki: Bu Muaviye b. el-Hakem es-Sülemî'nin rivâyet ettiği bir hadis olarak sabittir ve bunu Müslim rivâyet etmiştir Bir önceki nota bakınız.

en-Nehhâs da senedini kaydederek şöyle der; Bize Muhammed b. Ahmed anlattı -ki bu el-Cerayici diye bilinir- dedi ki: Bize Muhammed b. Bundar anlattı, dedi ki: Bize Yahya b. Said anlattı. O Süfyan es-Sevrî'den, o Safvan b. Süleym'den, o Ebû Seleme'den, o İbn Abbâs'tan, o Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'dan yüce Allah'ın:

"Yahut bilgiden bir eser var İse" âyeti hakkında: "O haktır" diye buyurmuştur. Taberani, Evsat, I- 151'de İbn Abbâs "Yahut bilgiden bir eser" âyeti hakkındaki soruya verdiği bir cevap olarak kaydetmektedir. İbn Abbâs'ın cevabı ise: "O güzel hat (yazı)dır" şeklindedir; Heysemi, Mecma', I, 192 ile V, 105'de rivâyeti buradaki gibi kayd ettikten sonra Ahmed b. Hanbel tarafından da rivâyet edildiğini ve ricalinin sahih olduklarını belirtmektedir. Bu da sahihtir.

İbnu'l-Arabî dedi ki: Bu hadisin te'vili hususunda ilim adamlarının farklı görüşleri vardır. Kimisi şöyle demiştir: Bu hadis darbı (çizgi çizmeyi) mubah kılmak üzere gelmiştir. Çünkü bazı peygamberler bu işi yapıyordu. Kimisi de bu işi yasaklamak için varid olmuştur. Çünkü Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem): "Kimin hattı ona muvafakat ederse, işte o makbuldür." diye buyurmuştur. Halbuki bu hususta önceden bu işi yapan peygamberin yolunu bilmeye imkan yoktur. O halde böyle bir hadis gereğince amel etmeye de İmkan kalmaz. Şair dedi ki:

"Ömrüm hakkı için çakıl taşlarını vuranlar bilemezler,

Ne de kuşları ürkütüp, uçuranlar Allah'ın ne yapacağım."

Bu işi bilenlere göre bunun hakikati yıldızların suretlerine racidir. Bunlardan çıkan, insanların başlarına gelecek olan bahtiyarlık ya da uğursuzluk türünden o yıldızların delalet ettiği şeyler arasından nelere delalet ediyorsa, onu gösterir. Böylelikle bu, zanna dayalı bir başka zan olur ve yolu kaybolup gitmiş, tahkik edilme imkanı kalmamış, gaybi bir meseleye yapışıp kalmaktan ibaret bir hal almıştır. Ayrıca şeriat bunu yasaklamıştır. Yüce Allah da bu konuda bilginin kendine has olduğunu haber vermiş ve insanlar arasından böyle bir bilgi sahibi olma imkanını kaldırmıştır. Her ne kadar bundan önce gaybi birtakım hususları idrak etmek için sarıldıkları birtakım sebebler var idi ise de, yüce Allah bu sebebleri artık ortadan kaldırmış, o kapılan kapatmış ve gayb bilgisini sadece kendisine münhasır kılmıştır. Bu hususta bilgi sahibi olmaya kalkışmak artık câiz değildir, böyle bir iddiada bulunmak kimse için helâl olmaz. Şayet bu hususta bir nehy olmasa bile böyle bir bilgiye talih olmaya kalkışmak boş bir yorgunluktur. Bu hususta nehy varid olduğuna göre böyle bir bilgiye sahib olmaya kalkışmak -kalkışanın maksadına göre- masiyet veya küfür olur.

Derim ki; Benim tercih ettiğim el-Hattabî'nin görüşüdür. el-Hattabî diyor ki: Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem)'in: "Kimin hattı ona muvafakat ederse, işte o uygundur." Hadisi azar manasına gelebilir. Çünkü böyle bir is yapmak o peygamberin peygamberliğinin bir alameti idi. Bunun da sonu gelmiş bulunuyor. İşte bundan dolayı bize böyle bir iş yapmak yasaklanmıştır.

Kadı Iyad dedi ki: Ancak lafızdan daha çok anlaşılan bunun aksinedir ve hattı o peygamberin hattına uygun düşenin bu işinin doğru bulunduğudur. Fakat şeriat tahmini ve genel olarak gayb iddiasında bulunmayı yasaklamış iken, böyle bir uygunluk nereden bilinecektir? Bunun manası ancak şu olabilir: Hattı uygun düşen kimselerin bu işi, isabet ettiği sonradan görülecek iştir, yoksa bazılarının tevil ettikleri şekilde bu işin, yapana mubah olduğu anlamına gelmez. Mekkî, Peygamber Efendimizin "peygamberlerden bir peygamber çizgi çiziyordu" âyetini açıklarken şunu nakletmektedir: Bu peygamber kuma şehadet ve orta parmaklarıyla önce bir çizgi çiziyor, sonra bunu hızlıca değiştiriyordu.

İbn Abbâs'ta hadiste geçen (ve soru soran adamın söylediği nakledilen): "Bizden çizgi çizen adamlar vardı" sözünü açıklarken şunları söylemektedir: Bundan kasıt kahinin çizdiği ve buna karşılık kendisine bahşiş verildiği çizgidir. (Bahşiş verene): Otur da sana çizgi çizeyim, derdi. Bu kahinin önünde de beraberinde bir mil bulunan bir genç çocuk bulunurdu. Daha sonra kahin gevşek bir araziye gider ve usta sayılamayacak şekilde alelacele birtakım çizgiler çizerdi. Sonra yavaş yavaş bu çizgileri ikişer ikişer silerdi. Geriye iki çizgi kalırsa, o zaman bu başarı alameti sayılırdı, Eğer tek çizgi kalırsa, bu da hüsranın alameti kabul edilirdi. Araplar da ona "el-esham" ismini verirdi ve bu da onlara göre uğursuzdu.

3- Gayba Delalet Eden Sebeplerden Sadece Rüya Kalmıştır:

İbnul-Arabî dedi ki: Yüce Allah itibar edilmesine ve kendisinden istidlalde bulunulmasına izin verdiği gayba delalet eden sebepler arasında sadece rüyayı bırakmıştır. Rüyaya bu hususta izin vermiş ve nübüvvetin cüzlerinden bir cüz olduğunu haber vermiştir. Fal (hayra yormak) da bu şekildedir. Bazı şeyleri uğursuz kabul etmeyi ve zecr (kuşları uçurmak)ı ise yasaklamış bulunmaktadır. Fal (hayra yorumlamak) kişinin işittiği sözün güzel olması halinde, yapmak istediği işe delalet ediyor kabul etmesidir, Şayet işittiği söz kötü ise (ve bunu uğursuz görürse) buna da tetayyür denilir. Şeriat böyle bir kimseye fal dolayısıyla sevinmesini ve sevinç ile işini yürütmeye devam etmesini emretmiştir. Şayet hoşuna gitmeyecek bir söz işitirse, o söze iltifat etmeyip, o söz dolayısıyla yapmak istediği işten vazgeçmemelidir. Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: "Allah'ım, Senin kuşundan (kader ve taksiminden) başka kuş (kader ve kısmet) yoktur. Senin hayrından başka hayır yoktur ve Senden başka hiçbir ilâh yoktur." Heysemi, Mecma', V, 105; İbn Ebi Şeybe, Mûsannef, V, 5\2, VI, 70 ve 110'da Abdullah b. Ahhas'ın sözü olrak.

Kimi edebiyatçılar da şöyle bir beyit rivâyet etmektedir:

"Fal ve zecr (kuşları uçurmak) ve kahinlerin hepsi,

Saptırıcıdırlar ve gayba karşı kilitler vardır."

Bu -fal (hayra yorma)- dışında doğru bir sözdür. Çünkü şeriat onu istisna etmiş ve emretmiş bulunmaktadır. Dolayısıyla şairin bu ifadesi kabul edilmez. Çünkü o bu konuda bilgisizce konuşmuş bulunmaktadır. Şeriat sahibi ise daha doğru sözlü, daha iyi bilir ve daha sağlam hüküm verir.

Derim ki: Tıyara (uğursuz yorumlar), fal ve bunların arasındaki farka dair yeterli açıklamalar daha önceden el-Mâide Sûresi'nde (5/3- âyet, 19. başlıkta) ve başka yerlerde geçtiği gibi; gaybı bilenin sadece yüce Allah olduğuna dair açıklamalar da el-En'am Sûresi'nde (6/59- âyet, 2. başlıkta) geçmiştir. Yüce Allah'ın bu hususta kendisini bilgilendirdiği kimse dışında hiçbir kimsenin gaybe dair bir bilgi sahibi olamayacağını, ayrıca bir kimsenin adetin cereyan ettiği şekilde adete dayanarak birtakım delaletleri görerek kabul etmesinin de bundan İstisna olduğunu belirtmiştik. Ancak bu da farklılık gösterebilir. Mesela, bir kimse bir hurma ağacının tomurcuk verdiğini gördüğü takdirde bunun kısa bir süre sonra meyve vereceğini bilir. Tomurcuklarının etrafa dağılmış olduğunu görürse de bunun meyve vermeyeceğini bilir. Bununla birlikte hurma ağacı meyvesini telef edecek bir afete maruz kalarak meyve veremeyebildiği gibi, dağılmış tomurcuklu hurma ağacına da yüce Allah ikinci defa tomurcuk yaratıp meyve verebilir. Aynı şekilde yüce Allah bu alemi yok etmek istediği takdirde bu aydan sonra bir başka ayın, bugünden sonra bir başka günün gelmemesi de mümkündür. Buna benzer el-En'am Sûresi'nde (belirtilen yerde) açıklanan diğer hususlar da böyledir.

4- Hat (Yazı)ya Dayanarak Hüküm Vermek:

İbn Huveyzimendad dedi ki: Yüce Allah'ın;

"Yahut bilgiden bir eser" âyeti hattı (yazıyı) kastetmektedir. Malik -yüce Allah'ın rahmeti üzerine olsun-şahidin hattını tanıması halinde hatta dayanarak hüküm verir idi. Hakim o hattı veya kendisine yazanın hattını tanıyacak olursa, yine ona dayanarak hüküm verir. Ancak daha sonra insanların arasında birtakım hileler ve yanlış belge düzenlemeler ortaya çıkınca, bu görüşünden vazgeçti. Onun (bu sebeple) şöyle dediği rivâyet edilmiştir: "İnsanlar bir takım günahkarlıklar ortaya çıkartırlarsa, onlar için de önceden olmayan yeni hükümler verilir." Şahidler -mesela bu hakimin hattı ve düzenlediği belgesidir diye şahitlik ederlerse yahut belgede ne yazılı olduğunu bilmemekle birlikle o bu belgede bulunanlara bizleri şahit tuttu diye şahitlik ederlerse; aynı şekilde vasiyet yahut kişinin başkasına ait bir malı itirafta bulunduğuna dair hattın sahibi hakkında şahitlikte bulunurlarsa ve bu gibi hallerde- Malik'e göre hakimin hatta dayanarak hüküm vereceği görüşü ihtilafsız olarak nakledilmiştir.

Bir başka açıklamaya göre

"yahut bilgiden bir eser" bilgiden bir kalıntı anlamındadır. Bu açıklamayı İbn Abbâs, el-Kelbî, Ebû Bekir b. Ayyaş ve başkaları yapmıştır. es-Sıhah'da söyle denilmektedir:

"Yahut bilgiden bir eser" ondan geriye kalmış bir kalıntı demektir. Aynı şekilde harekeli olarak "böyledir. " Develer önceki yağlarına yağ katarak serilirdiler" demektir. el-Maverdî ve es-Sa'lebî de bir çobanın şöyle bir beyitini zikretmektedirler:

"Ve eskiden semiz ve yağlı olan (deve)ler ki üstüne

Henüz kaplarında (tomurcuklarında) bitkiler yediği için daha da semirmiştir."

el-Herevî dedi ki: " Kalıntı" demektir. Mesela Orada ne bir göz, ne de bir iz vardır" denilir.

Meymun b. Mehran, Ebû Seleme b. Abdi'r-Rahmân ve Katade de:

"Yahut bilgiden bir eser" ilimden bir özel bilgi diye açıklamışlardır. Mücahid: Sizden öncekilerden nakiedegeldiğimiz bir rivâyet, İkrime ve Mukâtil peygamberlerden bir rivâyet diye açıklamışlardır. el-Kurazî de bu isnad demektir, diye açıklamıştır. el-Hasen'e göre anlam; Ortaya atılan yahut çıkartılan (bilgi) demektir.

ez-Zeccâc dedi ki:

"Yahut bilgiden bir eser" alamet anlamındadır. Çünkü bu lâfız "semahat" ve "şecaat" gibi bir mastardır. Kelimenin aslı da rivâyet demek olan gelmektedir. Mesela, bir kimse hadisi bir başkasından naklederek zikrettiğini anlatmak üzere: "Hadisi rivâyetle naklettim, ediyorum, rivâyet etmek, ben hadisi rivâyetle naklediciyim" denir. Bu kökten olmak üzere de: "Sonrakilerin öncekilerden nakledegeldikleri bir hadis" demektir. el-A'şa der ki;

"Hakkında tartıştığınız o husus var ya,

Dinleyene de, nakledene de açıkça gösterilmiştir."

Beyitteki, "açıkça gösterilmiştir" anlamındaki lâfız; "Açıkça göstermiştir"" diye de rivâyet edilmiştir.

"Yahut... bir eser" anlamındaki lâfız; şeklinde "hemze" ötreli ve "peltek se" harfi sakin olarak da okunmuştur. Anlamının bilgiden bir kalıntı olması mümkün olduğu gibi, öncekilerin kitaplarından nakledilmiş bir bilgi, bir şey-anlamında olması da mümkündür, "Me'sur" ise kendisinden hadis rivâyet edilenden, senedi sahih olarak nakledilen rivâyete denilir.

es-Sülemî, el-Hasen ve Ebû Reca "elif'siz olarak "hemze" ve "peltek se" harflerini üstün ile okumuşlardır. Bu da özellikle size verilmiş bir bilgi yahut başkasına verilmeyip tercihen size verilen bir bilgi demektir. Yine el-Hasen'den ve bir grub kimseden "elif" üstün ve "peltek se" sakin olarak; diye okudukları da zikredilmiştir. Birincisini es-Sa'lebî, ikincisini el-Maverdî zikretmiştir. Ayrıca es-Sa'lebî, İkrime'den "yahut bilgiden bir miras" diye (okuduğunu açıkladığını) nakletmiştir.

5- Bu Âyet-i Kerîme Bilgi Edinme Yollarını Açıklamaktadır:

Yüce Allah'ın:

"...Eğer doğru söyleyenler İseniz, bundan önce bir kitab yahut bilgiden bir eser var ise bana getirin" âyetinde bütün delil getirme yolları açıklanmış bulunmaktadır. Bu delillerin birincisi aklî delildir. Bu da yüce Allah'ın:

"De ki: Haber verin. Allah'tan başka kendilerine dua ettikleriniz yeryüzünde neyî yaratmışlar, yoksa onların göklerde bir ortaklığımı var?" âyetinde dile getirilmektedir. Bu âyet cansız varlığın Allah'tan başka ilâh diye çağrılarak ona dua etmenin doğru olamayacağını aklî delil ile ortaya koyup delillendirmektedir. Çünkü onun faydası da yoktur, zararı da. Daha sonra yüce Allah:

"Bundan Önce bir kitab" âyeti semî delili açıklamaktadır.

"Yahut bilgiden bir eser var ise bana getirin."