24

Ancak Allah dilerse (yapacağım de) unuttuğun zaman Rabbini an ve “Rabbimin beni doğruya, bundan daha yakın bir yola ulaştıracağını umarım” de.

Orada, sana bunun iznini Allah'ın vermesini ifade edersin ya da onu ancak “Allah dilerse” ifadesini kullarıarak demelisin.

Yani “Ancak onun dilemesiyle birlikte” de. Bu hâl makammdadır.

Yani İnşeallah diyerek Allah'ın dilemesine sığmıtefsir. Zeccâc şöyle demiştir: “Bunun manası, bunu ancak Allah'ın izniyle yaparım de” demektir, çünkü Allah dilerse, şu işimi yapacağım” diyenin sözünün manası, onu ancak Allah'ın dilemesiyle yapacağım demektir. Bu Allah'tan peygamberi için getirilmiş te'dibi bir nehiydir. Yahûdîler Kureyş'e: “Ona ruhtan, Ashâbı Kehf'ten, ve Zülkarneyn'den sorun” demişler, onlar da sormuşlardı. Nebi (aleyhisselâm) “Yarın bana gelin size haber vereyim” demiş, İnşeallah dememişti. Bunun üzerine vahiy gecikmiş zora düşmüştü.”

Rabbini an.

Yani Rabbinin dilemesini an ve İnşeallah de! Bu hususta sana unutma arız olursa, yani inşallah kelimesini söylemeyi unutursan ve sonra hatırına gelirse onu söyleyerek yerine getir.

Hasen'a göre konuşma meclisinde olduğu müddetçe söylenebilir. İbni Abbâs (radıyallahü anh) göre ise, bir sene sonra dahi olsa söylemelidir. Bu, İnşaallah kelimesinin kullanılmasıyla teberrükün kazanılmasına tefsir edilmiştir. Manayı değiştiren bir istisna ancak birlikte zikrediîirse sahih olur.

Hikâye edildiğine göre, Ebû Hanife (radıyallahü anh) nin meclisten sonra yapılan istisna hususunda İbni Abbâs (radıyallahü anh) muhalefet ettiği halîfe Mansûr'a ulaştı. Onu menetmek için huzuruna getirtti. Ebû Hanife ona “Bu senin aleyhine olur. Sen insanlardan yeminle biat alıyorsun. Senin yanında ayrıldıktan sonra istisnayı kullanıp sana karşı gelmelerine râzı olur musun?” Halîfe onun bu sözünü güzel buldu. Ve ona zarar vermek isteyen kişinin dışarı çıkarılmasını emretti.

Ya da mana, İnşeallah sözünü unuttuğunda Rabbini dikkat ve ihtimâm ile teşbih ederek istiğfar ederek zikret. Ya da unuttuğun namazı hatırladığın da kıl. Ya da bir şeyi unuttuğunda onu an ki unutuları şeyi sana hatırlatsın.

Ve Rabbimin beni doğruya, bundan daha yakın bir yola ulaştıracağını umarım de!

Yani bir şeyi unuttuğunda Rabbini zikret! Bir şey unutulduğunda Rabbin zikredilmesi, rabbimin beni, bu unutularıa bedel başka bir şeye, bundan daha iyisine, daha hayırlısına ve daha faydalısına ulaştıracağım umarım demektir.

(.......) , (.......) , (.......) , (.......) Mekki'ye göre iki hâlde de olurlar. Ebû Amr ve Medenî'de vasıl hâlinde ona muvafakat etmişlerdir.