36

Tenziyh o yardan sübhane bütün o çiftleri, hepsini, Arzın bitirdiklerinden ve kendi nefislerinden ve daha bilemiyecekleri neler, nelerden

(.......) Sûre-i «Bakare» de ve Sûre-i «İsra» nın başında izah edildiği üzere sübhân, tesbihin alemidir. Bununla beraber büyük teaccub makamında da kullanılır, tesbiyh de tenziyhin aksasıdır, ya'ni her hangi bir lekeden yaraşıksızlıktan i'tikadda, kavilde, fiılde son derece tenzıyhdir. Bu suretle (.......) yâhud (.......) mazmununu ifâde eden bu tesbihin burada böyle istinaf ile sevkı ne güzeldir!

EVVELÂ, bu bir taraftan şükretmiyenleri tevbiyh, bir taraftan da şükredeceklere şükrün başı kemali tenzıyh ile tevhid olduğunu ta'limdir.

SANİYEN, sıla mevkıınde zikrolunan âsarı kudretin ehemmiyyetini ış'ar ile şükrün esbabı mucibesini ziyadesiyle te'kiddir.

SALİSEN, eşleri yaradanın eşsizliğini, şerîk ve nazîrden münezzeh birliğini isbat eden beliğ bir san'ati tıbak vardır: tesbih o yaradana, yâhud ne münezzeh sübhândır o yaradan ki, (.......) bütün o çiftlerin hepsini yarattı -

EZVAC, zevcin cem'idir. Zevc çift ve eş demektir ki, ragıbın beyanı vechile iki karînin her birine de ve bir diğerine mümasil veya zıddolarak alâkadar olan her şey'e de denir. Bu i'tibar ile âlemdeki şeylerin hepsi bir zıddı veya mümasili veya her hangi bir terkib ve tekabülü bulunmak haysiyyetiyle çifttirler. Meselâ cisim ve ruh, madde ve kuvvet cevher ve araz, nefis ve âfâk, Arz ve Sema, zulmet ve nur, Dünya ve Âhıret gibi ki, elektrik bile müsbet ve menfi ikiye ayrılıyor. O halde halekal'ezvac demek bütün enva' ve esnafiyle âlemi halk etti demeğe müsavidir. Ancak burada asıl sevk, bütün âlemin halkını anlatmak değil, bir şerîk ve nazîri bulunan bütün eşlerin, bütün çiftlerin mahlûk olduğunu ve binaenaleyh mahlûkun halika eş olamıyacağını anlatarak halikın nezahet ve vahdaniyyetini isbat etmektir. Bundan başka ezvac ta'bir olunmasında diğer bir nükte daha vardır ki, hayatı beşer için evvelki ni'metlerden daha ziyade ehemmiyyeti haiz olan izdivac ni'metinin halkına işaret ile şükre tehyic ifâde eder: Netekim ezvac şöyle beyan buyuruluyor. O çiftleri ki, (.......) Arzın bitirdiklerinden - evvelki âyette zikr olunan ve olunmıyan envaı nebatat ve eşcar (.......) ve kendi nefislerinden - erkek ve dişi (.......) ve daha bilemiyecekleri şeylerden - ki, ne göz görmüş, ne kulak işitmiş, ne de bir beşerin hatırına gelmiştir.